Szczupak pospolity – Esox lucius

Charakterystyka szczupaka pospolitego (Esox lucius)

Szczupak pospolity jest gatunkiem drapieżnej ryby z rodzaju Esox, zamieszkującej głównie wody słodkie i słonawe w Polsce oraz innych krajach półkuli północnej. Dorasta do sporych rozmiarów – średnia długość wynosi około 40–55 cm, jednak zarejestrowano okazy mierzące nawet 150 cm i ważące 28,4 kg. W Polsce szczupaki można spotkać zarówno w rzekach, jak i jeziorach.

Występowanie i preferowane siedliska

Szczupak pospolity występuje głównie w wolno płynących strumieniach oraz płytkich, zarośniętych miejscach jezior i zbiorników wodnych. Preferuje również zimne, czyste, kamieniste wody. Szczupak zasadzka drapieżnik, który poluje, pozostając nieruchomo przez długi czas, by w ostatniej chwili zaatakować zdobycz z niezwykłą szybkością. Zamieszkuje tereny bogate w roślinność zanurzoną, która dostarcza kryjówek dla młodych ryb.

Wielkość haczyków dla szczupaków

Dobór odpowiedniego rozmiaru haczyka jest kluczowy dla sukcesu w połowie szczupaków. W przypadku mniejszych przynęt zalecane są haczyki o rozmiarze 4-6, natomiast dla większych przynęt lepsze będą haczyki o rozmiarze 1/0-3/0. Średni rozmiar haczyka, taki jak 2/0, sprawdzi się zarówno dla małych, jak i dużych okazów.

Zastosowanie haczyków z podwójnym zapięciem

Haczyki z podwójnym zapięciem, zwane również „snap hooks”, pozwalają na szybką zmianę przynęty bez konieczności przewlekania haczyka przez nią. Są szczególnie przydatne, gdy chcemy dostosować się do różnych warunków połowu i zachowań ryb. Należy jednak pamiętać, że mogą być mniej wytrzymałe niż tradycyjne haczyki. Więcej w artykule: jak wybrać haczyk na szczupaka.

Odpowiedzialne wędkowanie

Kluczem do sukcesu w połowie szczupaków jest nie tylko właściwy dobór haczyków, ale także przestrzeganie zasad odpowiedzialnego wędkarstwa. Należy dbać o dobro złowionych ryb i ich środowisko naturalne, co wpływa na zachowanie równowagi ekosystemu. Pamiętajmy, że przyszłe pokolenia wędkarzy także chciałoby cieszyć się obfitością ryb w polskich wodach. Aby to osiągnąć, warto przestrzegać kilku zasad:

1. Praktykuj wędkarstwo wypuszczające (catch and release): Jeśli złowisz szczupaka, którego nie zamierzasz zjeść, delikatnie go wypuść. Wypuszczanie ryb może przyczynić się do utrzymania zdrowej populacji w danym ekosystemie.

2. Zwracaj uwagę na regulacje dotyczące połowów: Zanim wybierzesz się na wędkowanie, sprawdź lokalne przepisy dotyczące połowów, takie jak okresy ochronne, minimalne wymiary łowionych ryb oraz dozwolone techniki połowu.

3. Dbaj o środowisko naturalne: W trakcie wędkowania staraj się nie pozostawiać śmieci w miejscach, w których łowisz ryby. Dbaj także o roślinność, która stanowi schronienie dla ryb.

4. Ucz się od doświadczonych wędkarzy: Jeśli dopiero zaczynasz swoją przygodę ze wędkarstwem, warto korzystać z wiedzy i doświadczenia bardziej zaawansowanych kolegów po kiju. Oni z pewnością podzielą się cennymi radami dotyczącymi technik połowu i zachowania się na łowisku.

5. Dziel się wiedzą i doświadczeniem: Jeśli posiadasz cenne doświadczenie w wędkarstwie, podziel się nim z innymi, szczególnie z młodszymi pokoleniami. Wspólne łowienie ryb i przekazywanie wiedzy z pokolenia na pokolenie jest nie tylko cennym doświadczeniem, ale także sposobem na zachowanie tradycji i kultury wędkarskiej.

Pamiętając o tych zasadach, będziemy mogli cieszyć się obfitością szczupaków pospolitych i innych gatunków ryb w polskich wodach przez wiele lat. Dbajmy o nasze łowiska, abyśmy mogli kontynuować wspaniałą tradycję wędkarstwa w Polsce.

Wygląd i opis szczupaka

Szczupak europejski zazwyczaj ma barwę oliwkowozieloną, przechodzącą od żółtego do białego na brzusznej stronie. Jego boki zdobią krótkie, jasne plamki, które przybierają formę pasków oraz kilka ciemnych plam na płetwach. Niekiedy płetwy mają czerwonawy odcień. Młode osobniki szczupaka wykazują żółte paski na zielonym tułowiu, które z wiekiem przekształcają się w jasne plamy, a ciało staje się oliwkowe. Dolna część pokrywy skrzelowej jest pozbawiona łusek, natomiast na głowie i na spodniej stronie dolnej szczęki znajdują się duże porówki czuciowe, które są częścią systemu linii bocznej. W przeciwieństwie do podobnego wyglądem i blisko spokrewnionego miętusa, szczupak europejski ma jasne wzory na ciemnym tle ciała oraz mniej niż sześć porów czuciowych na spodniej stronie każdej strony żuchwy.

Hybryda europejskiego szczupaka i miętusa nazywana jest miętusowym szczupakiem (Esox masquinongy × lucius lub Esox lucius × masquinongy, w zależności od płci każdego z gatunków). W takich mieszańcach samce są zawsze bezpłodne, podczas gdy samice bywają płodne i mogą krzyżować się z rodzimym gatunkiem. Inna odmiana szczupaka europejskiego, tzw. srebrzysty szczupak, nie jest podgatunkiem, lecz mutacją występującą w niektórych populacjach. Srebrzysty szczupak, nazywany czasem srebrnym miętusem, nie ma regularnych plam i wykazuje srebrny, biały lub srebrno-niebieski kolor. Zauważono, że chory srebrzysty szczupak ma nieco fioletowy odcień; długotrwałe choroby są również najczęstszą przyczyną bezpłodności u samców.

W przeszłości we Włoszech uważano, że niedawno zidentyfikowany gatunek Esox cisalpinus („szczupak południowy”) jest odmianą barwną szczupaka europejskiego. Jednak w 2011 r. został on oficjalnie uznany za odrębny gatunek.

Długość życia

Szczupak pospolity zwykle osiąga 10-15 lat życia, lecz niekiedy może żyć nawet do 25 lat.

Zachowanie – agresywność

Szczupak pospolity jest gatunkiem dość agresywnym, zwłaszcza w odniesieniu do zdobywania pokarmu. Na przykład, w sytuacji niedoboru źródeł pożywienia, u niewielkiego procentu populacji może wystąpić kanibalizm, który zaczyna się po około pięciu tygodniach. Kanibalizm pojawia się, gdy stosunek drapieżcy do ofiary wynosi dwa do jednego. Tego rodzaju zachowanie można zaobserwować również u innych gatunków, jak np. salamandry tygrysiej. Zwykle szczupaki żywią się mniejszymi rybami, takimi jak szczupak pasiasty. Natomiast gdy szczupaki osiągają długość ponad 700 mm (28 cali), zaczynają się żywić większymi rybami.

W sytuacji niedoboru pokarmu i występowania kanibalizmu, wysoki wskaźnik śmiertelności młodych szczupaków może być obserwowany. Kanibalizm występuje częściej w chłodniejszych latach, gdy młode szczupaki rosną wolniej i mogą nie osiągnąć odpowiedniej wielkości, która zniechęciłaby większych drapieżników. Kanibalizm pojawia się zazwyczaj w przypadku niewielkiego wzrostu i niekorzystnych warunków żywieniowych. Szczupaki nie są zbyt wybredne i mogą się żywić nawet swoim rodzeństwem.

Agresywność szczupaków wynika także z potrzeby przestrzeni. Młodsze szczupaki często mają swoje zdobycze zabierane przez większych osobników. Szczupaki stają się agresywne, gdy brakuje im przestrzeni, ponieważ są to ryby terytorialne. Wykorzystują formę polowania opartą na zasadzce. W przeciwieństwie do niektórych gatunków, takich jak okoń, szczupaki polegają na krótkotrwałych, energicznych atakach, zamiast aktywnie ścigać zdobycz. Dlatego też spędzają dużo czasu w stanie nieaktywnym, zanim natkną się na ofiarę. Skuteczność polowań maleje w obliczu konkurencji; im większy szczupak, tym większe terytorium kontrolowane przez tego osobnika. Zachodzi odwrotna zależność między gęstością roślinności a wielkością szczupaka, co jest efektem możliwości kanibalizmu u większych osobników. Ma to sens, ponieważ mniejsze szczupaki potrzebują więcej roślinności, aby uniknąć bycia zjedzonymi. Duże szczupaki nie mają tego problemu i mogą sobie pozwolić na większe pole widzenia. Preferują siedliska o strukturze drzewiastej. Zanotowano co najmniej jeden przypadek ataku szczupaka na psa. Szczupak bywa również ofiarą drapieżnika takiego jak wydra.

Podsumowując, szczupak pospolity wykazuje znaczną agresywność, szczególnie w odniesieniu do zdobywania pokarmu. Ta agresywność może prowadzić do kanibalizmu w sytuacji niedostatku pożywienia oraz wynikać z potrzeby przestrzeni. Młodsze szczupaki mogą być narażone na konkurencję ze strony większych osobników. Warto dodać, że szczupak pospolity może być nie tylko drapieżnikiem, ale także ofiarą innych drapieżników, jak np. wydry.

Cechy behawioralne szczupaka

Szczupak pospolity jest zdolny do wykonywania gwałtownych ruchów zwanych „szybkimi startami”, polegających na nagłych, intensywnych wybuchach energii w trakcie pływania. Inne gatunki ryb również stosują takie ruchy. Dla większości z nich służą one jako mechanizm ucieczki w sytuacjach zagrożenia, natomiast szczupak pospolity używa ich do schwytania zdobyczy z zasadzki. Szybki start kończy się, gdy szczupak osiąga maksymalną prędkość. Podczas tego manewru ciało szczupaka przyjmuje kształt litery „S”, a aby zatrzymać się, tworzy konfigurację litery „C”. Co ciekawe, szczupak ma krótki czas trawienia i długie okresy karmienia, co pozwala mu na wiele szybkich startów w celu zdobycia jak największej liczby ofiar.

Rozród

Szczupak pospolity posiada silne instynkty samonaprowadzające, co sprawia, że z natury zamieszkuje określone obszary. Latem preferuje miejsca zbliżone do roślinności wodnej, podczas gdy zimą zwykle przebywa dalej od brzegu. Przesunięcie się w stronę roślinności może wynikać z potrzeb żerowania lub ochrony młodych.

Proces rozrodu szczupaka rozpoczyna się wiosną, gdy temperatura wody po raz pierwszy osiąga około 9 °C. W wieku około dwóch lat są już zdolne do składania ikry, z tendencją do znacznej liczby jaj. Przypuszcza się, że celem jest wyprodukowanie jak największej liczby przeżywających potomstwa, ponieważ wiele z nich najprawdopodobniej nie dożywa dojrzałości. Samce przybywają na miejsca rozrodu wcześniej niż samice, a ich rola w tarle trwa dłużej. Szczupaki składają jaja o barwie od żółtej do pomarańczowej i średnicy około 2,5-3 mm. Po wykluciu zarodki mają długość 7,5-10 mm i choć potrafią już pływać, przez jakiś czas pozostają na dnie.

Stadia rozwojowe

Stadium embrionalne szczupaka trwa od 5 do 16 dni, w zależności od temperatury wody (odpowiednio 19°C i 10°C). Po wykluciu i osiągnięciu umiejętności swobodnego pływania przeżywalność larw do osiągnięcia długości 75 mm wynosi około 5%.

Siedliska

Szczupak pospolity preferuje siedliska o zróżnicowanej strukturze roślinnej, szczególnie w pobliżu brzegów. W słoneczne dni przebywa bliżej płytkich brzegów, natomiast w dni wietrzne oddala się od nich. W zbiornikach wodnych szczupaki wykazują mniejszą ruchliwość niż w jeziorach, co może być związane z różnicami w dostępności zdobyczy lub ze sposobem oszczędzania energii.

Wpływ na populację i ekosystem

Ze względu na kanibalizm, szczupak pospolity ma stosunkowo wysoką śmiertelność młodych ryb. Jego obecność w ekosystemie wpływa na strukturę populacji innych gatunków ryb, na które poluje. Szczupaki wpływają również na równowagę w ekosystemie poprzez utrzymanie zdrowej populacji drapieżników, takich jak wydry, które polują na nie.

Ochrona i zarządzanie

Zarządzanie populacją szczupaka pospolitego może obejmować regulację połowów, wprowadzenie okresów ochronnych oraz odbudowę i ochronę siedlisk tarliskowych. W celu ochrony młodych szczupaków, nierzadko podejmuje się również działania mające na celu odbudowę naturalnych siedlisk roślinności wodnej.

Strategia żerowania

Gdy młode szczupaki osiągają zdolność swobodnego pływania, ich dieta opiera się głównie na drobnych bezkręgowcach, począwszy od rozwielitki, a następnie przechodząc na większe organizmy takie jak skorupiaki asellus czy gammarus. Gdy osiągną długość od 4 do 8 cm, zaczynają się żywić małymi rybami.

Szczupak wykazuje charakterystyczne zachowania polujące; potrafi pozostać nieruchomy w wodzie, dzięki końcowym promieniom płetw grzbietowych i piersiowych. Przed atakiem, zaciska swoje ciało, po czym rzuca się na ofiarę korzystając z siły płetwy ogonowej, grzbietowej i odbytowej. Szczupak ma zwyczaj chwytania zdobyczy bokiem w pysku, unieruchamiając ją ostrymi zębami skierowanymi do tyłu, a następnie obraca zdobycz głową do przodu, aby ją połknąć. W przypadku większych ofiar, szczupak stara się je utopić przed konsumpcją. Żywi się głównie rybami i żabami, ale także małymi ssakami i ptakami.

W Polsce młode szczupaki bywają odnajdywane martwe, zakrztuszone innym szczupakiem o zbliżonej wielkości. Szczupak północny odżywia się również owadami, rakami i pijawkami. Gatunek ten nie jest wybredny, polując na kolczaste ryby takie jak okonie, czy nawet bardzo małe ryby jak cierniki.

W przypadkach rzadkich zaobserwowano szczupaki polujące na większe ptaki wodne. Zdarza się, że atakują one perkoza dwuczubego czy dorosłego łabędzia niemego. Niemniej jednak, takie ataki są uważane za rzadkie zjawisko.

Szczupak północny jest drapieżnikiem prowadzącym samotniczy tryb życia. Wędruje w okresie tarła i podąża za rybami-ofiarami, takimi jak płocie, do ich głębszych miejscówek. Nurkowie obserwują czasem grupy szczupaków podobnej wielkości, które współdziałają podczas polowań, co sugeruje teorię „wilków stadnych”. Duże szczupaki bywają łapane na martwe, nieruchome ryby, co świadczy o tym, że poruszają się na dużym obszarze w poszukiwaniu pokarmu.

Mniejsze szczupaki są bardziej skłonne do stosowania taktyki zasadzki, co można tłumaczyć ich podatnością na kanibalizm. Szczupaki często występują w pobliżu przepustów, co można wiązać z obecnością ławic ryb drapieżnych i możliwości zasadzki. Ponieważ są potamodromiczne, wszystkie esocidae wykazują tendencję do ograniczonej migracji, chociaż niektóre lokalne ruchy mogą być kluczowe dla dynamiki populacji. Wiadomo, że w rejonie Bałtyku podążają za ławicami śledzi, co oznacza sezonowe migracje.

Szczupak północny jest przede wszystkim samotniczym drapieżnikiem. Migruje podczas tarła i śledzi swoje ofiary, takie jak płocie, do ich głębszych zimowisk. Nurkowie czasami obserwują grupy szczupaków o zbliżonym rozmiarze współpracujące podczas polowania, co sugeruje teorię „wilczej watahy”. Duże szczupaki można złapać na martwe, nieruchome ryby, co wskazuje, że przemieszczają się na dużym terytorium w poszukiwaniu pożywienia.

Duże szczupaki są również znane z pływania w głębokich zbiornikach wodnych na głębokości kilku metrów, prawdopodobnie tropiąc ławice ryb drapieżnych. Mniejsze szczupaki natomiast, są bardziej związane z taktyką zasadzki, co prawdopodobnie wynika z ich podatności na kanibalizm. Szczupaki często można spotkać w pobliżu wylotów przepustów, co można wiązać z obecnością ławic ryb drapieżnych i możliwości zorganizowania zasadzki.

Będąc potamodromicznymi, wszystkie gatunki z rodziny szczupakowatych mają tendencję do ograniczonej migracji. Niemniej jednak, niektóre lokalne ruchy mogą być kluczowe dla dynamiki populacji. Na Bałtyku wiadomo, że szczupaki podążają za ławicami śledzi, co oznacza sezonowe migracje.

Wędkarstwo sportowe i kulinarne zastosowanie szczupaka